Ścieżka dydaktyczna “Śladami Gałczyńskiego” to trasa piesza przygotowana przez Nadleśnictwo Maskulińskie na terenie Rezerwatu przyrody Jezioro Nidzkie w pobliżu Leśniczówki Pranie. Rozpoczyna się ona na parkingu leśnym i prowadzi obok Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, a następnie wzdłuż jeziora Nidzkiego i przez okoliczne lasy tworząc zamkniętą pętlę o długości 2 kilometrów. Przy parkingu widnieje plan trasy, znajduje się tam także bistro czynne latem. Po minięciu muzeum trasa wiedzie stromym brzegiem jeziora w otoczeniu dębów, klonów, lip, leszczyn, trzmieliny i szkłaka. Wchodząc głębiej w las pozwala podziwiać ponad 800-letni dąb “Perkun”. Trasa w dwóch miejscach przecina drogę asfaltową. Wyposażona jest ona w wiele tablic informujących o otaczającej przyrodzie. Poniższe opisy pochodzą właśnie z nich.
Trasa dostępna jest w aplikacjach na telefon do nawigacji po ścieżkach turystycznych:
Oznaczenie trasy
Przystanek 0 – Parking z tablicą obrazującą przebieg ścieżki
Przy parkingu zlokalizowana jest tablica informacyjna zawierająca przebieg ścieżki dydaktycznej. Oprócz tego jest tutaj także bistro, w którym w ciągu sezonu turystycznego można zakupić coś do zjedzenia lub picia.
Przystanek 1 – Leśniczówka Pranie
Leśniczówka Pranie powstała około 1880 roku. Początkowo była drewniana. W 1909 roku na jej miejscu postawiono budynki murowane z cegły – leśniczówkę i oborę. Drewniana stodoła została rozebrana w drugiej połowie lat 70-tych XX wieku. Przed wojną leśniczówka nosiła nazwę Seehorst, a od 1938 roku Eichenborn. Ostatnim niemieckim leśniczym Prania był Hugo Schmidt. Od 1946 do 1956 roku – Stanisław Popowski, a następnie Kazimierz Śmigielski. Leśniczówka wzięła swoją nazwę od pobliskiej łąki, nad którą zwłaszcza wiosną i jesienią unoszą się mgliste opary. Starzy Mazurzy powiadali wówczas, że łąka „pra”. Leśniczówki z czerwonej cegły są nieodłączną częścią krajobrazu Mazur. Wpisane są w tę krainę jak lasy, jeziora i morenowe wzgórza. Dzisiaj ich architektura jest ważnym elementem krajobrazu historyczno-kulturowego tej części Polski. Kiedyś były nie tylko siedzibą administratorów lasów, ale również stanowiły centra kulturowe dla społeczności puszczańsko-jeziornej. W nich przez setki lat kształtował się etos łowiecki, styl życia, kultura materialna ze strojami i wystrojem wnętrz włącznie, ceremonie i obyczaje.
Przystanek 2 – Pranie
Nad łąkami i grzęzawiskami często wieczorami lub wczesnym rankiem zachodzi zjawisko unoszenia się oparów czyli mgieł. Mazurzy to parowanie, dymienie mgły określali w swojej gwarze „praniem”. Łąki „prały”, „prą”. Stąd wzięła się nazwa leśniczówki Pranie. Stoi ona na niewielkim wzniesieniu. Jeszcze pół wieku temu leśniczówka otoczona była łąkami, pastwiskami i uprawnymi poletkami. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zostały one zalesione i topologia wzgórza przestała być czytelna.
Przystanek 3 – Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego / Spacery Gałczyńskiego
Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu czynne jest od wtorku do niedzieli w godzinach 10:00-17:00. W sezonie letnim, w dni wieczornych koncertów, organizator zastrzega sobie prawo zamknięcia muzeum.
W obrębie wyznaczonej ścieżki dydaktycznej, w latach 1950-53, spacery odbywał Konstanty Ildefons Gałczyński, autor „Kroniki Olsztyńskiej”.
Przystanek 4 – Jak chronimy las
Jednym z największych wyzwań dla leśników jest ochrona lasu przed kornikiem drukarzem. Owad żyje pod korą świerka doprowadzając do zamarcia drzewa w ciągu zaledwie jednego miesiąca. Pojawienie się kornika na bardzo dużą skalę nazywamy gradacjami. Zjawisko takie zdarza się cyklicznie, co kilka lat. Aby skutecznie ograniczyć rozwój chrząszcza podczas masowego pojawiania się w drzewostanie, leśnicy wyszukują i usuwają drzewa zaatakowane przez kornika, a następnie wywożą poza obszar lasu.
Przystanek 5 – Próg / Las dla jeziora, jezioro dla lasu
Tablica znajduje się w miejscu, gdzie spotykają się dwa ekosystemy: LAS i JEZIORO. Takie miejsca charakteryzują się bogactwem biologicznym i są bardzo wrażliwe na jakiekolwiek zmiany. Dlatego leśnicy otaczają te tereny szczególną opieką. Las powstał w miejscu, gdzie kilkaset lat temu było jezioro, a później łąka. Jezioro podtapiając łąkę zmusiło człowieka do zaprzestania wypasu bydła. Pozostawiona bez ingerencji podlegała sukcesji. W naturalny sposób rozsiały się olsze czarne, które mogą rosnąć na obszarach okresowo zalewanych. Jezioro się zmienia! Podtapiając najbliższy teren powoduje usychanie drzew z powodu braku tlenu. Jeżeli taka sytuacja będzie trwać nadal to olsza pozostanie tylko na wyżej położonych miejscach.
W latach 2011-2013 w Nadleśnictwie Maskulińskie zbudowano 235 obiektów małej retencji w ramach ogólnopolskiego projektu „Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałanie powodzi i suszy w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych”. Celem małej retencji jest zwiększenie zasobów wodnych na terenie Nadleśnictwa oraz przywrócenie odpowiednich stosunków wodnych na terenach leśnych, na których wykonane były w przeszłości prace melioracyjne. Działania powyższe wpłyną na poprawę jakości drzewostanów. Obiekt, przy którym znajduje się tablica, to konstrukcja typu próg. Jego zadaniem jest spiętrzenie wody, dzięki czemu zwiększy się różnorodność biologiczna na siedliskach podmokłych, a walory przyrodnicze jak i krajobrazowe Nadleśnictwa znacząco wzrosną.
Przystanek 6 – Olcha-Olsza czarna
Jest gatunkiem lasów łęgowych i olsów. Dorasta do 25 m wysokości. Rośnie na terenach z wysokim poziomem wód gruntowych. Drewno wykorzystywane jest w przemyśle meblowym jako materiał sklejkowy. Często stosowana w budownictwie do budowy konstrukcji wodnych. Olcha stosowana jest także do produkcji zabawek i instrumentów muzycznych. Drewno wraz z korą wykorzystywane jest do wędzenia.
Przystanek 7 – Dąb – Król polskich drzew
Dąb szypułkowy jest okazałym drzewem, które może żyć nawet 800 lat osiągając imponujące rozmiary i potężne, szerokie konary. Według mazurskich legend w tym miejscu, u podnóża potężnego dęba o imieniu Perkun miejscowa ludność składała ofiary i prosiła o przychylność bogów. Takie drzewa jak Perkun swoją potęgą zmuszają do zadumy i pokory. W cieniu jego konarów możesz poczuć ożywczą energię, która wzbogaci twoje siły witalne. Dąb – symbol nieugiętości, trwałości i długowieczności. Dla ludzi był miejscem kultu, materiałem do budowy domostw, jego drewno chroniło przed chłodem. Dziś tak samo, jak przed wiekami chronimy siłę, która drzemie w tych potężnych drzewach chyląc głowę przed historią pokoleń wrośniętą w pień Perkuna.
Przystanek 8 – Świerk pospolity
To drzewo dorastające w optymalnych warunkach do wysokości 50 m i osiągające pierścienie 2 m (pierśnica – szerokość mierzona na wysokości 1,3 m, czyli wysokości klatki piersiowej przeciętnego dorosłego człowieka). Pierwsze kwitnienie przechodzi w wieku 30-40 lat, obficie owocuje co 3-5 lat. Kwitnie w okresie kwiecień-maj. Żyje do 250 lat, czasem dłużej.
Przystanek 9 – Grab pospolity
Główny składnik grądów, drzewo lub wysoki krzew dorastający do 20 m. Drewno ma bardzo twarde, trudno łupliwe, używane do wyrobu narzędzi, kół. Często stosowane na żywopłoty, gdyż dobrze znosi przycinanie. Żyje do 150 lat, wyjątkowo do 300. Kwitnie w okresie kwiecień-maj.
Przystanek 10 – Rezerwat Jezioro Nidzkie
Człowiek ingeruje w życie jeziora odławiając w sposób niekontrolowany ryby i dopuszczając do zwiększenia stężenia związków azotowych i fosforowych (zawartych m.in. w ściekach z gospodarstw domowych). Związki te powodują nadmierny rozwój roślinności wodnej i ubożenie wody w tlen. Jezioro tętni życiem. W jego wodach odbywa się nieustanna walka o przetrwanie. Żyjące tutaj organizmy są ze sobą nierozerwalnie połączone tzn. gdy zabraknie jednego gatunku istnienie drugiego może być zagrożone.
Przystanek 11 – Wiatr
Wiatry są zjawiskiem bardzo pożądanym, gdyż umożliwiają zapylanie niektórych roślin oraz ułatwiają rozsiewanie się nasion. Silne wiatry mogą wyrządzać znaczne szkody w lasach. 4 lipca 2002 roku w kilkanaście minut huragan zniszczył 12.000 hektarów Puszczy Piskiej.
Przystanek 12 – Brzoza brodawkowata
Gatunek drzewa, który potrafi żyć w bardzo różnych warunkach. Ma charakterystyczną białą korę, dorasta do wysokości 30m. Należy do gatunków lekkonasiennych, co umożliwia jej rozprzestrzenianie na dużej powierzchni i traktowana jest jako drzewo pionierskie. Drzewo używane jest do produkcji papieru.
Przystanek 13 – Obieg materii
Producenci – drzewa i inne rośliny, które wykorzystując energię słoneczną wytwarzają substancje pokarmowe, którymi się odżywiają. Konsumenci – zwierzęta roślinożerne, które zjadają wytworzoną przez producentów materię. Reducenci – bakterie i grzyby, które rozkładają obumarłe organizmy. W lesie substancje wytworzone przez rośliny są wykorzystywane przez zwierzęta, a po ich obumarciu zostają rozłożone przez reducentów i znów mogą być wykorzystywane przez rośliny-producentów. Gdyby nie działalność grzybów i bakterii, składniki pokarmowe pozostałyby uwięzione w martwych ciałach organizmów, a zapasy składników niezbędnych dla producentów zostałyby wkrótce wyczerpane.
Przystanek 14 – Sosna zwyczajna
Bardzo popularne drzewo iglaste o prostym pniu i parasolowatej koronie. Dorasta do wysokości 45 m i osiąga pierśnicę 1,5 m. Owocuje już w 15 roku życia, kwitnie w maju. Potrafi dożyć 400 lat. Sosna dostarcza cennego drewna. Kora sosny jak też igły i pączki używane są do produkcji leków.
Przystanek 15 – Drugie życie drzew
Pozostawione w lesie: magazynują wodę, wzbogacają ekosystem w składniki mineralne, dają miejsce życia dla wielu organizmów. Wykorzystane przez człowieka: meble, papier, energia.
Przystanek 16 – Dąb szypułkowy
Drzewo długowieczne żyje do 800 lat, a czasem dłużej. Dorasta do wysokości 40 metrów i osiąga pierśnicę 2 m. Zaczyna obradzać w wieku 40-50 lat. Kwitnie w okresie kwiecień-maj. Drewno jego jest trwałe, ciężkie, odporne na działanie wody, często używane w budownictwie i meblarstwie.
Przystanek 17 – Chrust
Las stwarza korzystne warunki życia wielu gatunkom zwierząt, które znajdują tu dostateczną ilość pokarmu i bezpieczne kryjówki. Niektóre z nich są stałymi, dobrze do tego środowiska przystosowanymi mieszkańcami. Przykładem mogą być znakomicie poruszające się po drzewach wiewiórki, dzięcioły, sikorki, pełzacz leśny czy kowalik. Wiele drobnych zwierząt swoje kryjówki znajduje w glebie, ściółce, w runie leśnym, pod kamieniami, w spróchniałych pniach drzew, pryzmach chrustu, a także na krzewach i drzewach. Chrust najczęściej zasiedlają: ślimak, pomrów, zaskroniec zwyczajny jeż europejski, żmija zygzakowata, ryjówka aksamitna, mysz leśna, tchórz, kuna leśna, makolągwa, strzyżyk, pokrzywnica.
Przystanek 18 – Przebudowa drzewostanu
Aby utworzyć las w najlepszym stanie, leśnik dobiera gatunki drzew do gleby, na której mają rosnąć. Jeżeli drzewa nie są odpowiednio dostosowane do środowiska to ich wzajemne relacje mogą być szkodliwe. 1. Bór sosnowy – niedostosowany do tego miejsca – drzewa chorują i giną. 2. Stopniowe usuwanie chorych drzew i sadzenie na ich miejsce młodego pokolenia dębu szypułkowego, który jest przystosowany do tych warunków. 3. Następne pokolenie zdrowego silnego lasu, który będzie rósł dla kilku pokoleń ludzi.
Przystanek 19 – Żywicowanie
Żywicowanie to proces powodowania wycieku i zbioru żywicy z drzew iglastych. Żywicę pozyskiwali już starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie. W kraju żywicę pozyskujemy z sosen, wg polskiej metody, uznanej za najlepszą na świecie. Systematycznie, na pniu drzewa, nacina się tzw. spałę, pozostawiając nie nacięte pasy życiowe. Wyciekającą żywicę zbiera się do kubków. Do żywicowania przeznacza się drzewa zdrowe, „skazane” z racji sędziwego wieku na wycięcie. Ktoś obdarzony poetycką wyobraźnią powiedziałby może, że zraniona sosna płacze żywicznymi łzami. Ktoś inny porównuje, efektownie lecz bałamutnie, żywicę do krwi. Żywica nie krąży po organizmie, nie bierze udziału w zwykłych czynnościach fizjologicznych drzewa. Jest lekiem, opatrunkiem antyseptycznym przygotowanym przez drzewo na „nieszczęśliwy wypadek”. Racjonalne żywicowanie nie wpływa ujemnie na zdrowe drzewa – gdyby tak było, to wszyscy jesteśmy oskarżeni. Korzystamy przecież z produktów żywicznych – terpentyny i kalafonii. Terpentyna używana jest o wyrobu leków, kosmetyków, farb…, a kalafonia – mydła, papieru, świec itp. Obecnie leśnicy rezygnują z żywicowania, zmuszając przemysł do importu żywicy i uzyskiwania jej ze ściętych drzew.
Przystanek 20 – Jesion wyniosły
Drzewo o wysokości do 35 m. Żyje do 300 lat. Jest podstawowym składnikiem lasów łęgowych i olsów. Często wykorzystywane do zadrzewień. Kwitnie w okresie kwiecień-maj przed rozwojem liści. Drewno jesionowe używane jest do budowy sprzętu sportowego (narty, sanki, kije hokejowe, rakiety tenisowe) oraz w przemyśle meblarskim.
Przystanek 21 – Huby
Huby – nazwa zbiorowa grzybów głównie pasożytniczych mających najczęściej twarde, wieloletnie owocniki wyrastające pojedynczo bądź grupami na pniach lub korzeniach drzew. Do grzybów tych należą gatunki rozkładające drewno, powodując jego zgniliznę. Niekiedy wskutek zabijania przez te grzyby pojedynczych drzew lub grup drzew powstają w drzewostanach znaczne szkody. W drzewostanach iglastych największe szkody wyrządzają korzeniowiec wieloletni (huba korzeni) oraz czyreń sosnowy. Drzewa liściaste najczęściej atakuje czyreń ogniowy (huba ogniowa), hubiak pospolity (huba pospolita) oraz żółciak siarkowy (huba siarkowa). Zarówno na drzewach iglastych jak i liściastych występuje pniarek obrzeżony. Drzewa osłabione przez grzyby atakowane są przez owady.
Przystanek 22 – Łowiectwo / Liściarka / Lizawka
Zwierzyny w lesie nie może być ani za mało, ani za dużo. Powinno jej być tyle by las był zdrowy, a zwierz syty. Niedobór zwierzyny np. dzików naraża lasy na klęskowe rozrody owadów. Watahy dzicze bowiem w znacznym stopniu regulują ilość larw i poczwarek. Nadmiar zwierzyny (jeleni, saren…) powoduje szkody w polach i lasach; często uniemożliwia odnowienie lasu. Dla każdego gatunku zwierza łownego zestawia się więc coroczne równanie:
Obecny stan zwierzyny + Spodziewany przyrost naturalny – Pożądany stan zwieżyny = Odstrzał, który prowadzi się tylko poza okresami ochronnymi.
Wiele zwierząt objęto ochroną gatunkową. Są to na przykład: niedźwiedzie, żubry, kozice, bobry, świstaki, susły, jeże, krety, żbiki, orły, sokoły, żurawie… By zmniejszyć niebezpieczeństwo szkód, leśnik wzbogaca bazę pokarmową łowiska. Zakłada poletka żerowe i zaporowe, wykłada sól w lizawkach, zagospodarowuje łąki śródleśne. Zimą prowadzi dokarmianie zwierzyny. Do dokarmiania służą urządzenia łowieckie takie jak liściarka i lizawka.
Liściarka stanowi atrakcyjną karmę, najbardziej zbliżoną do żeru naturalnego. Na liściarkę zbiera się jednoroczne gałęzie drzew i krzewów pozyskane na początku czerwca, które muszą być odpowiednio wysuszone i przechowywane. Najlepszą liściarkę otrzymuje się z rosnących w słońcu pędów osiki, wierzby oraz malin.
Lizawki są to urządzenia pozwalające na podawanie soli zwierzynie leśnej. Sól przyczynia się do utrzymania należytej zdrowotności zwierząt, zwiększa apetyt, polepsza trawienie, wpływa na lepszy rozwój układu kostnego o poroża. Z soli korzystają jelenie, sarny, dziki i zające. Lizawki umożliwiają też podawanie leków zwalczających pasożyty.
Przystanek 23 – Ptaki i nietoperze
Większość ptaków należy do gatunków bardzo żarłocznych. Będąc w ustawicznym ruchu muszą zużywać wielkie ilości pokarmu. Ptaki przyczyniają się w ten sposób do ograniczenia ilości szkodliwych owadów. Budki zamieszkiwane są między innymi przez sikory, kowalika, muchołówki czy dzięcioła. Nietoperze żywią się owadami wyruszając na łowy o zmierzchu lub nocą. Ze względu na bardzo dużą żarłoczność i gromadne występowanie, przyczyniają się do likwidacji wielu szkodliwych owadów. Wszystkie nietoperze objęte są ochroną gatunkową.
Przystanek 24 – Ochrona lasu
Zamieranie pojedynczych drzew nie budzi niepokoju, jest zjawiskiem dającym się wyjaśnić i intuicyjnie zaakceptować. Ochrona lasu zrodziła się kiedy las został sztucznie przekształcony przez człowieka, a zamieranie drzew przekroczyło „poziom naturalnej śmiertelności”. Leśnik chroni las przed negatywnym wpływem czynników przyrody nieożywionej (pożary, huragany, nadmiar śniegu, wody, zanieczyszczenia powietrza…) i ożywionej (wirusy, grzyby, owady, zwierzęta itp.). Czyni to poprzez: – uodparnianie drzewostanów na szkody i choroby (profilaktyka); – wykrywanie przyczyn szkód i schorzeń lasu (etiologia); – przewidywanie wystąpienia szkód i rozwoju chorób (prognoza); Leczenie lasu (terapia); – radykalne zwalczanie przyczyn choroby lasu (ratownictwo) – ostateczna broń ochrony lasu. Najważniejsza jest profilaktyka – uodparnianie drzewostanów. Leśnicy prowadzą ją m.in. przez: ochronę mrowisk, urozmaicanie składu gatunkowego upraw, zakładanie remiz, wprowadzanie podszytów, przebudowę drzewostanów, itp.
Przystanek 25 – Selekcja i nasiennictwo
- Leśnicy wynajdują i oznaczają najlepsze drzewa, aby pozyskać z nich wyłącznie nasiona.
- Po dojrzeniu zbiera się szyszki zrywając je w koronie drzewa. Zebrane szyszki (z każdego drzewa lub drzewostanu spakowane oddzielnie) przewozi się do wyłuszczarni nasion.
- W wyłuszczarni nasion szyszki otwierają się, a nasiona, które z nich wypadają, są zbierane i określa się ich jakość.
- Nasiona z wyłuszczarni trafiają na szkółkę leśną. Tam leśniczy szkółkarz wysiewa nasiona i dba aby młode drzewa miały jak najlepsze warunki rozwoju.
- Po roku, dwóch latach, a czasami dłuższym pobycie na szkółce najlepsze młode drzewa trafiają do lasu, w którym tworzą nowe pokolenie.
Przystanek 26 – Rezerwat Przyrody Jezioro Nidzkie
“Jezioro Nidzkie” jest rezerwatem krajobrazowym o powierzchni blisko 300 ha, uznanym w celu zachowania i ochrony polodowcowego krajobrazu jeziora Nidzkiego wraz z otaczającymi lasami. Rezerwat położony jest w Puszczy Piskiej na terenie Nadleśnictwa Maskulińskie i Nadleśnictwa Pisz. Obejmuje on prawie całe Jezioro Nidzkie wraz ze znajdującymi się na nim wyspami, jezioro Oko oraz pas otaczających je lasów o szerokości 100-300 m. Nidzkie jest jeziorem rynnowym z urozmaiconą linią brzegową i wysokimi brzegami o nachyleniu dochodzącym do 40o. Przy brzegach porośnięte jest pasmem szuwaru przechodzącego stopniowo w zarośla wierzbowe i lasy z olszą czarną i brzozą omszoną. Powierzchnia jeziora wynosi 18 km2, a maksymalna głębokość 24 m. Otaczające lasy mają charakter głównie borów z drzewostanami sosnowymi z niewielką domieszką świerka i brzozy. Są położone na terenie pagórkowatym lub falistym z licznymi zagłębieniami. Jest to jeden z cenniejszych obszarów przyrodniczych i zarazem jeden z najatrakcyjniejszych terenów turystycznych. Cały rezerwat objęty jest strefą ciszy, dlatego istnieje tu zakaz używania silników spalinowych do sprzętu pływającego. Zostały tu stworzone dogodne warunki do bytowania licznych gatunków ptaków, w tym: czapli siwej, łabędzia niemego i perkoza dwuczubego. Występuje tutaj także licznie bóbr europejski.
